هر سازمان بنابر وظايف و نيازهاي خويش اقدام به جمع آوري، تجزيه و تحليل و انتشار آمارهاي خاصي مي كند. طبق قانون تاسيس مركز آمار ايران، كليه آمارهاي جمع آوري شده در سازمانهاي مختلف در اختيار مركز آمار ايران قرار گرفته و مركز مزبور با استفاده از آمارهاي مربوطه و نيز آمارهائي كه خود توليد مي كند بررسي هاي لازم را براي برنامه ريزيهاي اقتصادي و اجتماعي انجام داده و نتايج آنرا در نشريات متعدد در اختيار مقامات مربوطه، پژوهشگران و ساير علاقمندان قرار مي دهد.
سازمانهاي عمده اي كه جمع آوري و نشر آمار از جمله وظايف مهم آنها است عبارتند از:
1- مركز آمار ايران كليه اطلاعات و داده هاي آماري در زمينه هاي مختلف اقتصادي و اجتماعي در سطح كل كشور.
2- بانك مركزي ايران آمارهاي اقتصادي شامل شاخص قيمتها، مصرف خانوار شهري، موازنه پرداختها و مسكن.
3- وزارت اقتصاد آمارهاي صنعتي و معدني و بازرگاني.
4- وزارت دارائي آمار بازرگاني خارجي ايران.
5- شركت ملي نفت ايران آمار مربوط به استخراج، توليد، تصفيه، مصرف، و صدور نفت.
6- وزارت كشاورزي آمار كشاورزي و آمارهاي مربوط به دام.
7- وزارت كار آمار نيروي انساني.
8- وزارت بهداري آمارهاي بهداشتي از قبيل كادر پزشكي، تاسيسات و تسهيلات درماني، تنظيم خانواده و مرگ و مير در شهرهاي انتخابي.
9- وزارت علوم و آموزش عالي آمار آموزش عالي.
10- وزارت آموزش و پرورش آمار آموزش ابتدائي و متوسطه.
11- وزارت دادگستري آمار قضائي و ازدواج و طلاق.
12- ثبت احوال كل كشور آمار تولد و مرگ.
13- شهرداريها آمار كشتار دام.
14- شهرباني كل كشور آمار مربوط به اماكن عمومي، جرائم، وسائط نقليه و تصادفات.
15- وزارت اطلاعات آمار مربوط به جرايد، راديو و تلويزيون.
16- وزارت فرهنگ و هنر آمار كتابخانه ها و موزه ها.
همانطور كه قبلاً اشاره شد جمع آوري و فراهم آوردن آمار معمولاً از طريق انجام سرشماري و يا آمارگيريهاي نمونه اي صورت مي گيرد كه اينك بشرح آنها مي پردازيم:
الف – سرشماري
سرشماري يك نوع آمارگيري است كه با استفاده از آن كليه واحدهاي يك جامعه مورد نظر زير پوشش آمارگيري قرار مي گيرند مانند سرشماري نفوس مسكن كه كليه افراد كشور را در بر مي‌گيرد.
ب – آمارگيري نمونه اي
با استفاده از اين روش تعداد معيني از واحدهاي يك جامعه زير پوشش آمارگيري قرار مي گيرند مانند آمارگيريهاي نمونه اي مصرف خانوار، ساختمان، مسكن و غيره. در اين آمارگيري كه بطريق نمونه اي انجام مي گيرد اطلاعات مورد نظر فقط از واحدهائي اخذ مي گردد كه قبلاً بر اساس نمونه انتخاب شده اند.
نحوه انجام كار:
الف – سرشماري
1- سرشماري نفوس مسكن
سرشماري نفوس مسكن طبق قانون سرشماري مصوب مجلسين هر دهسال يك بار انجام مي‌گيرد و تا كنون دو بار در سالهاي 1335 و 1345 انجام گرفته و نتايج آنها در مجلدات مختلف انتشار يافته است. هدف از اين سرشماري دستيابي به تعداد جمعيت و توزيع آن در مناطق مختلف شهري و روستائي بر حسب سن و جنس و سواد و ساير خصوصيات اقتصادي و اجتماعي است كه در طرحهاي مختلف عمراني مورد استفاده قرار مي گيرند.
2- سرشماري كشاورزي
اين سرشماري نيز هر 10 سال يكبار انجام مي گيرد. اولين سرشماري كشاورزي ايران در سال 1339 انجام گرفت ولي دومين سرشماري كشاورزي كه قرار بود در سال 1349 انجام پذيرد بعلت اشكالات مربوطه به تعويق افتاد و به سال 1352 موكول شد كه اينك مرحله اول آن كه از آبانماه 52 آغاز شده تا اواخر خرداد ماه 53 طول خواهد كشيد و مرحله دوم آن از اول شهريور 1353 بمدت دو ماه آغاز خواهد شد. در اين سرشماري كه در دو مرحله انجام مي گيرد ابتدا در مرحله اول كه آباديهاي كشور مورد سرشماري قرار گرفته و اطلاعاتي در مورد تاسيسات و تسهيلات موجود در آبادي، سطح زير كشت انواع محصولات كشاورزي، ميزان برداشت محصول و توليد و نيز اطلاعاتي در مورد دام و لوازم مكانيزه مورد استفاده كشاورزي و منابع آب در سطح آبادي جمع‌آوري مي شود. هدف عمده انجام مرحله اول سرشماري دستيابي به اطلاعاتي در زمينه آباديهاي كشور بمنظور تعيين چارچوبي براي آمارگيريهاي بعدي و نيز شناخت روستاها و امكانات و نيازهاي آنها مي باشد. در مرحله دوم سرشماري تعدادي از آباديها مورد آمارگيري واقع شده و اطلاعات تفصيلي در مورد بهره برداريهاي كشاورزي از طريق خانوارهاي كشاورز جمع آوري خواهد شد.
3- سرشماري صنعتي
اولين سرشماري صنعتي ايران در سال 1342 انجام گرفت و دومين سرشماري صنعتي در حال حاضر توسط مركز آمار ايران و با همكاري وزارت كار و نيروي انساني در جريان است. اين سرشماري نيز در دو مرحله انجام خواهد گرفت: مرحله نخست، مراجعه به كليه اماكن صنعتي و كارگاههاي صنعتي و كسب اطلاعات كلي در مورد هر كارگاه است. مرحله دوم كه از شهريور ماه سال 53 شروع خواهد شد تعدادي از كارگاههاي صنعتي را در بر خواهد گرفت و اطلاعات تفصيلي در مورد فعاليت، نيروي انساني، مواد اوليه، سرمايه گذاري، توليد، پرداخت، دريافت و ارزش افزوده كارگاههاي مزبور را در اختيار خواهد گذاشت.
آمارگيريهاي نمونه اي معمولاً هر سال انجام مي گيرند و بر خلاف سرشماريها كه تمامي يك جامعه را در بر مي گيرند پوشش آمارگيريهاي نمونه اي فقط شامل تعدادي از واحدهاي نمونه در يك جامعه آماري مي گردد. اهم اين آمارگيريها عبارتند از:
1- آمارگيري مصرف خانوار 2- آمارگيري كشاورزي 3- آمارگيري نفوس 4- آمارگيري صنعتي 5- آمارگيري ساختمان و مسكن.
نتايج آمارگيريهاي فوق در نشريات مختلف منتشر شده و مورد استفاده برنامه ريزان، سازمانهاي مختلف، علاقمندان و دانشجويان (براي نوشتن رساله) قرار مي گيرد. نشريات مزبور همراه با نشريات حاوي نتايج سرشماريها و تجزيه و تحليل هاي آماري به عنوان منابع آماري مستند هر سال از طرف مركز آمار ايران و ساير سازمانهاي صلاحيتدار منتشر و در دسترس عموم قرار مي‌گيرند. مهمترين نشرياتي كه بعنوان منابع آماري از طرف مركز آمار ايران منتشر مي شود و در امر تحقيق و برنامه ريزيهاي عمراني مورد استفاده قرار مي گيرند عبارتند از:
1- نشريات سرشماري نفوس مسكن به تفكيك شهرستان، استان و كل كشور.
2- فرهنگ آباديهاي كشور بر حسب استان يا فرمانداري كل.
3- آمار كشتار دام بر حسب شهر، استان و كل كشور (براي نقاطي كه داراي شهرداري هستند و آمار مورد نياز توسط شهرداريهاي مربوطه جمع آوري مي شود).
4- سالنامه آماري كه هر سال بزبان فارسي و هر دو سال يكبار بزبان انگليسي منتشر مي شود.
6- نشريه نتايج آمارگيري كشاورزي.
7- نشريه نتايج آمارگيري صنعتي.
8- نشريه نتايج آمارگيري نفوس.
9- آمارنامه استاني كه تقريباً حاوي اطلاعات كاملي درباره هر استان مي باشد.
10- آمار منتخب بقطع جيبي كه حاوي چكيده اطلاعات سالنامه هاي آماري است (بزبانهاي فارسي و انگليسي).
نكته اي كه در مورد نشريات فوق بايد اضافه شود اين است كه نشريات حاوي نتايج آمارگيريهاي نمونه اي فقط در سطح استان يا كل كشور قابل استفاده مي باشند و براي واحدهاي كوچكتر از قبيل شهرهاي يك استان و يا يك روستاي بخصوص در يك شهر قابل استفاده نيستند. در موارديكه اطلاعات دقيق براي واحدهاي كوچك مورد نياز باشد بايد از نشريات حاوي نتايج سرشماريها كه كل جامعه آماري را در بر مي گيرند استفاده شود. حال براي اينكه با منابع آماري فوق آشنائي بيشتري حاصل شود به معرفي سه نمونه از آنها يعني سالنامه آماري، فرهنگ آباديهاي كشور و آمارنامه استاني مي پردازيم.
سالنامه آماري ايران براي اولين بار در سال 1346 منتشر شد و از آن تاريخ به بعد هر ساله مرتباً منتشر مي شود. سالنامه آماري ايران از طرفي مبين زندگي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور است و از طرف ديگر روشنگر تحولاتي است كه ساليان اخير در شئون مختلف اين كشور روي داده است. اين منبع آماري ابزار كار پژوهشگران و برنامه ريزان اقتصادي و اجتماعي است. اطلاعات آماري مندرج در اين منبع از ميان انبوه ارقام و داده هاي مختلف برگزيده شده است و در اين گزينش سعي وافر بعمل آمده است تا با توجه به نيازهاي اساسي و عمده استفاده‌كنندگان از ارقام و اعداد، اطلاعات موجود بنحوي در قالب جداول ريخته شوند كه حتي‌الامكان پاسخگوي آن نيازها باشد. براي اينكه پژوهش گران و برنامه ريزان بتوانند تحولات اقتصادي و اجتماعي كشور را در كادر فشرده تري بنگرند، ارقام و اطلاعات بر حسب ضرورت در دوره هاي زماني كم و بيش طولاني ارائه شده است و باين ترتيب امكان مقايسه آمار مربوط به يك موضوع خاص در سالهاي مختلف فراهم مي گردد. سالنامه مزبور داراي نقشه، نمودار و دياگرام است و ارائه مطالب بصورت ارقام و جداول آماري است. هر جدول بر حسب مورد، داراي پانويس و ماخذي است كه خواننده را در دستيابي به اطلاعات وسيع تر در زمينه مربوطه راهنمائي مي كند. نحوه تنظيم مطالب موضوعي است و زير هر موضوع كلي موضوعات وابسته ذكر شده است. در ابتدا داراي فهرست مندرجات است كه بدون رعايت ترتيب الفبائي و بنابر اهميت موضوع از نظر پژوهشهاي آماري رده بندي شده است. در ابتدا مشخصات جغرافيائي و اقليمي كشور و بعد خصوصيات اجتماعي و نفوس و سپس موضوعات اقتصادي ذكر شده است. اين سالنامه به چندين بخش و هر بخش به چند فصل تقسيم شده است. در ابتداي هر فصل مقدمه مختصري ذكر شده كه طي آن نحوه تنظيم مطالب و تعاريف بيان شده است. مثلاً در مقدمه فصل هشتم سالنامه آماري سال 1350 تحت عنوان "ورزش و تفريحات سالم" چنين ذكر شده است" اين فصل در دو قسمت ورزش و پيش آهنگي تدوين شده است. قسمت اول شامل تاسيسات ورزشي، معلمان، مربيان ورزش و شركت كنندگان در مسابقات در سطح كل كشور است. قسمت دوم شامل فعاليتها، تاسيسات و تعداد پيش آهنگان كشور مي باشد" باين ترتيب خواننده با مطالعه مقدمه هر فصل به شمول اطلاعات و تقسيم بندي مطالب مربوطه در آن پي مي برد. همچنين عبارات و اصطلاحات مربوطه در هر فصل بسادگي تعريف و توصيف شده اند تا خواننده احتمالاً در تعبير آنها دچار اشكال نشود. بعنوان مثال در همان فصل 8 سالنامه مزبور در قسمت تعارف، عبارات و اصطلاحات مربوطه چنين تعريف شده اند:
فرشته: دختر پيش آهنگ 8 تا 11 ساله
سيار: پيش آهنگ 15 تا 18 ساله
شيربچه: پسر پيش آهنگ 8 تا 11 ساله
تعليمات تكنيكي: گذراندن دوره تخصصي تعليماتي در هر يك از مراحل مربوطه.
به اين ترتيب خواننده با ملاحظه مقدمه و تعاريف مربوطه در هر فصل با موضوع اطلاعات ارائه شده و شمول آن و نيز با تعاريف مربوطه آشنائي پيدا مي كند.
آمارنامه استاني:
اين نشريه اطلاعات مكملي را درباره هر استان در اختيار مي گذارد و براي هر يك از استانها و فرمانداري هاي كل تدوين مي شود. اين منبع مورد استفاده برنامه ريزان در دفاتر برنامه ريزي منطقه اي است زيرا تصويري دقيق از منابع، امكانات، احتياجات و شرايط هر منطقه ارائه مي دهد. در اين نشريه نيز ارائه مطالب بصورت جداول آماري است و مطالب عمده آن عبارتند از: مشخصات جغرافيائي و اقليمي، جمعيت و نيروي انساني، آموزش، ورزش و پيش آهنگي، بهداشت، بيمه، مسكن، آمار قضائي، اوقاف، وسايل ارتباط جمعي، كشاورزي، دام، شركت هاي تعاوني روستائي معدن و صنعت، راهها و حمل و نقل، ارتباطات و مخابرات، برق، استاندارد، عمران، بودجه خانوار، ماليات و گمرك، شهرداري، قند و شكر و دخانيات. زير هر يك از موضوعات فوق نيز مجدداً موضوعات وابسته ذكر شده اند. اين نشريه حاوي نقشه هاي مختلف آماري و نمودار مي باشد. هر جدول داراي ماخذي است كه خواننده را براي دستيابي به اطلاعات مفصل تر راهنمائي مي كند. همچنين جداول بر حسب مورد، داراي پانويس هستند. اين نشريه داراي فهرست مندرجات است و اطلاع از داده هاي آماري مندرج در آن از طريق فهرست مزبور امكان پذير مي باشد.
فرهنگ آباديهاي كشور:
انتشار اين گروه از نشريات آماري پاسخ به نيازي بود كه از مدتها قبل در زمينه شناخت روستاهاي كشور وجود داشت. تحول عظيمي كه در كليه شئون زندگي جامعه ايراني پديدار شده و موجب گسترش سازمانها و توسعه دامنه فعاليتها گرديده نياز به اطلاعات آماري را بصورت ضرورتي قطعي جلوه گر ساخته است. در اين نشريه، آمار و اطلاعات مربوط به خصوصيات اقتصادي و اجتماعي آباديهاي كشور گردآوري شده است و پاسخي است به نياز مزبور. اين فرهنگ كه به زبانهاي فارسي و انگليسي تواماً تدوين شده است هر استان يا فرمانداريكل را جداگانه مورد بررسي قرار داده است. شهرستانهاي تابع هر استان يا فرمانداري كل بر حسب حروف الفباء مرتب و سپس زير نام هر شهرستان كليه آباديها بترتيب الفباء تنظيم شده است. براي هر آبادي مجموعاً 193 صفت يا خصوصيت نشان داده شده است. صفات مزبور شامل جمعيت، وضع طبيعي، راه هاي عمده، دسترسي به تاسيسات عمومي و تسهيلات، منابع آب زراعي، دام، مساحت اراضي كشاورزي و انواع محصولات كشاورزي است. اين اطلاعات امكان هرگونه برنامه ريزي اقتصادي و اجتماعي از قبيل راه سازي، ارتباطات، آموزش، بهداشت و رفاه اجتماعي، توسعه تعاوني ها و بهبود امور كشاورزي و دامداري را در سطح روستا امكان پذير مي نمايد. با توجه به اين كه اطلاعات مربوط به هر آبادي جداگانه ارائه شده است از اين اطلاعات نه فقط براي اجراي برنامه هاي مورد نظر در نقاط خاص بلكه براي هرگونه تركيب آماري در مناطق معين و بمنظور بررسيهاي اقتصادي و اجتماعي مي‌توان استفاده كرد.